1998 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР Заңына (бұдан әрі- Заң) сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесі енгізілді. Ынтымақты зейнетақылардың мөлшері біртіндеп қысқаруда, өйткені оларды тағайындау кезінде тек 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін, яғни жинақтаушы жүйе енгізілгенге дейін жинақтаған еңбек өтілі ескеріледі.
Ынтымақты зейнетақы мөлшерінің азаюы міндетті зейнетақы жарналары есебінен қалыптастырылатын жинақтаушы зейнетақымен өтелуге тиіс (аударым кезеңі мен зейнетақы жарналарының мөлшері неғұрлым көп болса, оның мөлшері соғұрлым жоғары болады). Қазіргі уақытта, зейнетақы төлемдері бірнеше компоненттерді қамтиды:
біріншіден, бұл ең төменгі деңгейде ең төменгі күнкөріс деңгейінің 60%-ын құрайтын мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі. Ол 10 және одан аз жыл еңбек өтілі бар немесе мүлдем еңбек өтілі жоқ барлық азаматтарға кепілді түрде береді. Бұл ретте еңбек өтілі үлкен азаматтар үшін базалық зейнетақының мөлшері 10 жылдан асқан әр жыл үшін 2%-дан артады, ал 33 және одан да көп жыл өтілі кезінде базалық зейнетақы ең жоғары мөлшерге – ең төменгі күнкөріс деңгейінің 100%-на жетеді;
екіншіден, бұл жалпыға бірдей белгіленген зейнеткерлік жасқа жеткен және 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша кемінде алты ай еңбек өтілі бар адамдарға республикалық бюджеттен төленетін ынтымақты (еңбек) зейнетақы. Ынтымақты зейнетақыны тағайындаудың негізгі шарттары 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі еңбек өтілінің болуы (толық зейнетақы үшін ерлер/әйелдер — кемінде 25/20 жыл; 25/20 жылдан аз еңбек өтілі кезінде толық емес зейнетақы жинақтаған өтілге пропорционалды түрде тағайындалады), сондай-ақ 1998 жылдан бастап үзілістерге қарамастан қатарынан кез-келген орташа айлық табыс есебінен есептеледі. Үшіншіден, бұл жинақтаушы зейнетақы, онда жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы қызметкерлердің 10% міндетті зейнетақы жарналары есебінен қалыптастырылады.
Бұл ретте алынатын зейнетақылардың мөлшері зейнетақы жарналарының мөлшеріне және оларды Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына тұрақты аударуға, сондай-ақ зейнетақы жинақтарының кірістілік деңгейіне байланысты болады.
Осылайша, барлық үш деңгейдегі зейнетақымен қамсыздандыру (ынтымақты, базалық және жинақтаушы зейнетақы) еңбек өтіліне байланысты екенін атап өтеміз. Еңбек өтілі неғұрлым ұзақ болса, зейнетақы мөлшері соғұрлым жоғары болады.
Сонымен қатар, мемлекет Президенті Қ.К.Тоқаевтың 2022 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» халыққа жолдауында зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру бойынша жаңа шаралар кешенін ұсынды.
Олардың бірі-2023 жылдан бастап әйелдердің зейнеткерлік жасын 61 жас деңгейінде 5 жылға арттыруды тоқтата тұру.
Бұл шара коронавирус пандемиясының азаматтардың денсаулығы мен өмір сүру ұзақтығына теріс әсерін ескере отырып қабылданды. Алдағы 5 жыл ішінде денсаулық сақтау жүйесін жақсарту бойынша шаралар қабылданады деп жоспарлануда. Бұл ретте ауыл медицинасына, азаматтардың денсаулығын қалпына келтіруге және қолдауға бағытталған оңалту орталықтарының желісін құруға және кеңейтуге ерекше назар аударылатын болады.
Осыған байланысты, 2028 жылға дейінгі кезеңде елдегі зейнеткерлік жасты айқындау кезінде ескерілетін факторларға: демографиялық, экономикалық көрсеткіштерге, өмір сүру ұзақтығының серпініне, халықтың денсаулық жағдайына, зейнетақы мөлшеріне және т.б. тұрақты талдау жүргізілетін болады, соның нәтижесінде бұл мәселе қосымша қаралатын болады.
Сондай-ақ, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап 2027 жылға дейін ең төменгі базалық зейнетақы мөлшерін тиісінше ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54%-нан 70%-на дейін, ең жоғарғысы тиісінше 100%-дан 120%-ға дейін кезең-кезеңмен арттыру көзделеді. Бұл ретте базалық зейнетақының орташа мөлшерінің жыл сайынғы өсуі шамамен 13%-(бүкіл кезең ішінде 51%) құрайтын болады.
Ұсынылған шаралар 2025 жылға қарай жиынтық зейнетақыны орта есеппен 27%-ға арттыруға мүмкіндік береді.
А.Манапбаева,
№ 3 зейнетақы және әлеуметтік
қамсыздандыру бөлімінің бас маманы
А.Рахимов,
Сарысу ауданы бойынша әлеуметтік
қамсыздандыру бөлімінің басшысы
