Қазақ ақыл ойының биігі хакім Абайдың басқалардан жұлдызы биік тұратындығы неліктен? Ол ең алдымен Абай шығармашылығы әмбебаптығымен, энциклопедиялық жан-жақтылығымен түсіндірілсе керек. Қызық лирикалық поэзиясының, реалистік сатирасының, көркем классикалық аудармасының негізін қалаған ақынның музыкалық мұрасы, әлеуметтік-публицистикалық, философиялық, діни, ғылыми, тарихи еңбектерінің мазмұн тереңдігі, ағартушылық, педагогикалық ойлары – ұлт ұстазы, тіпті адамзат ғұламасы атануына арқау болды.
Абай өз шығармаларында рухани жұтаңдықты, білімсіздікті, көкірек көзінің мөрлілігін, надандықты, имансыздықты, тоғышарлықты, енжарлықты, жалқаулықты, сөзуарлықты, екіжүзділікті, күншілдікті, мақтанқұмарлықты, дүниеқоңыздықты, мансапқорлықты, көрсеқызарлықты, менмендікті, әділетсіздікті, сатқындықты сын садағына алып отырды.
Абай адамгершілік тұжырымдамасында – «толық адам» ілімін адамзат қоғамына мұра етіп қалдырды. Мәселен Абай «Отыз сегізінші сөзінде» — «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Содан қашпақ керек. Әуелі– надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі – залымдық деп білесің» — дей келіп, оларға былайша анықтама береді. «Надандық-білім-ғылымның жоқтығы», Білімсіздік-хайуандық болады. Еріншектік-күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Залымдық-адам баласының дұшпаны.
Абай-адам адамды сүйе білуі керек деген ұғым- идеяны берік ұстанған. Ол жалпы адам баласының достығын жыр етті. Абайдың көп өлеңдерінде адам баласы бір-бірінен араздық-жаулық емес, достық іздесін деген пікір өзек болып тартылып жатады. Абайдың гуманистік этикасының, моралінің тағы бір ерекшілігі-тек туған-туысқаныңа емес, дос-жараныңа ғана емес, тіпті дұшпаныңа да әділ бол деуінде. «Досыңа достық – қарыз іс». Дұшпаныңа әділ бол. Асығыс түбі өкініш. Ойланып алмақ –сабыр сол. Дұшпанға әділеттік көзбен әділ қарауға, әділеттілік тұрғыдан бағалауға шақыру–әлемдік гуманизмнің тұғыры, төрі, биік шыңы дер едім.
Абай – адам, қоғам, табиғат үшеуін біріктіре білген «ғалым» десек артық айтқандық болмас.
Жаратушы Құдыреттің киелі күші арқылы табиғат шексіз жаратылыс екенін, Алла мен табиғат дүниесінің байланысын, табиғат пен адамзаттың, тән мен жанның байланысын Абай сезе білген. Абай оқығаны, білгені мол, білімі мен біліктілігі терең дана ақын болуымен қоса табиғат құбылыстарының заңдылықтарын, сырын, органикалық дүниенің болмысын, оның болған және бола беретіндігін, табиғаттың өмір сүретінін ерте түсінген.
Табиғаттың эволюциялық даму заңдылықтарын өз шығармаларында өлең және нақыл сөзбен суреттеген, кеңінен толғаған эволюцианист ғалым. Абай 20-шы қара сөзінде «Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, ғұмыры бірқалыпты тұрмайды. Әрбір мақұлыққа құдай тағала бірқалыпты берген жоқ» — деген.
Тоты құс түсті көбелек,
Жаз сайларда гулемек.
Бәйшешек солмақ күйремек,
Көбелек өлмек сиремек….
Абай осы өлең жолдары арқылы табиғаттағы тіршіліктің бір күйден екінші күйге ауысып, жер шарындағы органикалық тіршілік иелерінің мәңгілік еместігін суреттеп көрсеткен.
Абайдың көп шығарма – тақырыптарының бірі – адам мен табиғат бірлігі. Ұлы классик халқымыздың салт-дәстүрі мен тұрмысын, төрт түлікті шаруашылығын, саятшылық, аңшылық өмірін табиғат лирикасымен ұштастыра жырлаған.
Ақынның табиғат лирикасы түр жағынан да, мазмұны жағынанда өзгеше. Өлеңдерінде ақын еліне, жеріне шексіз сүйсіне отырып, өмір-ғұмыр шындығын терең қамтып көрсетеді. Табиғат-күллі тіршілік атаулылының қуатты қоныс мекені, алтын ұя тал бесігі. Ақын – қоршаған табиғаттың осы бір көрініс күйін, жанды бояуын, іңкәр сәтін кінәратсыз құрметпен, ақындық шеберлікпен көз алдына әкеледі. Абай атамыздың табиғат тақырыбында жазған тұңғыш өлеңі «Жаз».
Жаздыгүні шілде болғанда,
Көкорай шалғын, бәйшешек.
Ұзарып, өсіп толғанда,
Күркіреп жатқан өзенге,
Көшіп ауыл қонғанда…
Жазда жан-жануар масайрап, шаруаның малы көбейіп, береке, молшылық, ырыс, қуаныш әкеледі. Ақын осы құбылысты ойшыл-даналықпен, сезімталдықпен, шынайы суреткерлікпен кейінгі ұрпаққа жеткізе қалдырған.
Ал мына өлеңге қараңыз:
Қан соңарда бүркітші шығады аңға,
Тастан түлкі табылар аңдығанға.
Жақсы ат пен тату жолдас бір ғанибет,
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға.
Ақынның табиғат пен адамның өмірін, көңіл-күйін шебер байланыстырғанын, аңшылық өмірдің қызықтығын жан бітіре бейнелі түрде суреттегенін көреміз.
Жалпы Абай шығармаларындағы табиғат лирикалары жырдың төрт маусымындағы тіршілік сипаттарын байқаймыз.
Осы өлеңдерін оқи отырып Абай – оқығаны, ой жүйесінің жоғары, білімі мен біліктілігі, білгені мол, табиғат құбылыстарын ерте түсінген, Ұлы – дала ақын болуымен қатар табиғатты эволюцирнист ғалым екендігін байқаймыз.
Абай ең бірінші – Қазақ халқының жаны, ал оның «қара сөздері» бүкіл әлем мен адамдар мағынасын ұғынудың құнды кітабына – рухани азығына айналған. Абай үні екі ғасырға жуықтасада артық уақыт өтсе де өзінің қуатты күшін жоғалтпай тереңдігімен таңғалдырады.
Сезімімді – сөзімді қорыта келгенде, рухани жаңғырудың алғы бастауында ұлы Абай ақынның шығармаларының негізгі қағидалары мен ұстанымдары тұрғанын білемін.
Жұмашбек Әділбекұлы,
ардагер ұстаз.
Ұ.Сыздықбайұлы ауылы
